Van - Erciş Depremi, Afet Koordinasyon Toplantısından
26 Ekim 2011 Van - Erciş Depremi, Afet Koordinasyon Toplantısı
Toplantımızda Ln. Yard. Doç. Dr. Suphi Vehid’ in Sunumu:
Doğal ve İnsanların Yol Açtığı Olağanüstü Durumlarda Sağlık Hizmetleri
Yard. Doç. Dr. Suphi Vehid
Doğal ve insanların yol açtığı durumlar trafik kazalarının, sel
felaketlerinin, yangınların oldukça yaygın olduğu ülkemizde,
ayrıca ülkemizin deprem kuşağı üzerinde olması nedeniyle
ülkemiz açısından önemli bir sorun olup bu gibi olayların
yaratacağı sağlık problemleri de halk sağlığının önemli konuları
arasındadır.
Sağlık alanında olağanüstü durum terimi toplumun günlük
yaşantısını çok kısa sürede alt – üst eden, toplumun güçsüz kalıp
büyük sıkıntılara düşmesine yol açan çok sayıda ölüme,
hastalanmaya ve yaralanmaya yol açacak şiddetteki doğal veya
insan kaynaklı olaydır şeklindedir.. Bu olağanüstü durumlar
bulaşıcı hastalık salgınında, yoğun göçlerde veya doğal afetlerde
sıkça karşılaşılan durumlardır
Bir olağanüstü durumun etkinliği ve yaygınlığı bazı sonuçlarının
değerlendirilmesi ile saptanır.
1.Ölen veya yaralanan insan ve hayvan sayısı,
2.Bozulan ve aksayan kamu hizmetleri,
3.Salgın hastalıkların görülmesi,
4.Olağan günlük etkinliklerin ortadan kalkması,
5. Yıkılan özel ve resmi binalarda zarar gören mülkler,
Olağanüstü durumlarda sunulacak sağlık hizmetleri, olağanüstü
durum öncesi ve sonrası olarak iki grupta ele almakta yarar
vardır.
Halk sağlığı açısından bir olağanüstü durumun etkisini en aza
indirebilmek için, gerek olağanüstü durumdan önce ve gerekse
sonra elde edilen verilerin epidemiyolojik değerlendirmelerini
yapmak son derece önemlidir. Bir olağanüstü durum esnasında
oluşabilecek kaosu önlemek için görev alacak personeli eğitmek
ve bu duruma karşı planlar yapmak son derece önemlidir.
Olağanüstü durum öncesi çalışmada yapılacak işler;
- Planlama,
- Örgütleme,
- İşe adam alma, iş dağılımı,
- Yönetme, yönlendirme,
- Eşgüdüm,
- Rapor verme,
- Bütçelemedir.
Planlama
Planlama olağanüstü durum öncesi çalışmaların yaşamsal bir
parçasıdır. Planlama üç basamaktan oluşmaktadır.
- Şimdiki durumu, kaynakları ve elde edilebilecek kaynakları saptamak,
- Amaçları ortaya koymak,
- Olağanüstü durum esnasında yapılacak işeri saptamak.
Şimdiki durumu, kaynakları ve elde edilebilecek kaynakları
saptayabilmek için insan gücünün değerlendirilmesi, araç –
gereç ve mevzuatın ortaya konması gereklidir. Planlamanın
durum saptaması basamağında 6 konuda bilgi toplanmalıdır.
Bunlar;
Olağanüstü durum ortaya çıktıktan sonra hayatta kalanlar bu
bölgede veya bölge dışında geçici yerleşim yerlerinde yaşamlarına
devam etmektedirler. Bu insanların hızlı bir şekilde sağlık
durumlarının değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu değerlendirmenin
yapılabilmesi için bu bölgede oturan kişilerin sağlık durumu ve
beslenme durumu hakkındaki bilgilerin planlama döneminde düzenli
olarak tutulması gerekir. Bu konuda bilinmesi gereken özellikler,
toplam nüfus, nüfusun yaş ve cinsiyet dağılımı, risk grupları ve
bunların bölgedeki toplam sayısı, ortalama aile büyüklüğü gibi
bilgilerdir.
Olağanüstü durum öncesi çevre sağlığı konusunda önlemler
alınmalıdır. Bunun amacı felaket sonrası bölgede gelişecek çevre
sağlığı tehlikelerini ortadan kaldırmak veya azaltmaktır. Bu amaçla
acil çevre sağlığı planı yapılmalıdır. Planlama yaparken planlama
öncesinden başlayan birtakım sorunlarla karşı karşıya kalınmaktadır.
- Bölgede yaşayan kişiler doğal veya teknolojik risk ne kadar fazla olursa olsun, bireysel ekonomik kaygılara öncelik verme eğilimindedirler.
- Risklere karşı kayıtsız kalma yada önemsememe yönündeki sosyal baskılar çok etkili olabilmekte, kişilerin cesaretini gereksiz yere artırmaktadır.
- Yüksek teknolojiye aşırı güven duyulmaktadır.
- Toplumun kayıtsızlığı yöneticilerin de konuya ilgisinin azalmasına neden olmaktadır.
- Merkezi yönetimde olağanüstü durumlara karşı faaliyet olmaması konuya daha fazla yerel yönetimlerin ilgi duymasını zorunlu hale getirmektedir.
Örgütlenme
1. Olağanüstü durum karşısında acil yardım uygulaması ve koordinasyonu,
2. Bölgede süratle geçici yerleşme ve barınmayı sağlayıcı kısa ve uzun vadeli önlemleri alıp uygulatmak, ilgili bakanlık ve diğer kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapmak,
3. Olağanüstü durumun yaşandığı veya yaşanması olası bölgede imar ve geçici yerleşmeleriyle ilgili her türlü plan, proje, uygulama, yönetim ve denetim işlerini yapmak,
4. Olağanüstü durum tehdidi altındaki yerleri saptamak ve gerekli önlemleri almak,
5. Bölgede en az can ve mal kaybı ile kurtulmayı sağlayacak önlemleri ilgili bakanlık, kamu ve kuruluşları ile işbirliği içinde sağlamak,
6.Bakanlıkça verilecek benzer görevleri yapmak şeklindedir.
İl ve ilçelerde yönetim ve örgütlenmeden vali ve kaymakamlar
sorumludur. Yerleşim yerinin sivil savunma yetkilisi de vali veya
Kaymakam yardımcısıdır.
Vali veya kaymakamın koordinatör olarak görev yaptığı doğal
afette destek amacıyla ulusal ve uluslar arası yardım kuruluşları,
gönüllü kuruluşlar ve yerel resmi kurum ve kuruluşlar görev
almaktadırlar.
Ulusal yardım ile yerel resmi kurum ve kuruluşların hizmetleri
Bireylerin Korunması Amaçlı
- Duyuru,
- Kurtarma
- Taşıma,
- Sanitasyon
- Ölülerin Gömülmesi
Toplu Hizmetlerin Saptanması
- Sağlık Hizmetlerinin Sağlanması,
- Genel Haberleşmenin Sağlanması,
- Genel Ulaşımın Sağlanması,
- Binaların Denetlenmesi,
- Yıkıntı ve döküntülerin uzaklaştırılması,
- Su, kanalizasyon, elektrik, gaz şebekelerinin denetlenmesi,
Uluslararası yardım ve gönüllü kuruluşların hizmetleri
Kazazedelere yardım
- Barınak yardımı,
- Yiyecek yardımı,
- Giyecek yardımı,
- Hekimlik ve hemşirelik hizmetlerinin sağlanması,
Destek Hizmetleri
- Araştırma
- Haberleşme
- Taşıma
- Yerel Yetkililere Yardım.
PERSONEL
Özellikle çevre sağlığı hizmetleri için personel sayısı hesap edilirken
iki nokta göz önünde bulundurulmalıdır.
- Personel sayısı olağanüstü durumdan etkilenen kişi sayısı ve bölge genişliği göz önünde bulundurulmalıdır.
- Her görev için iki görevli saptanmalıdır.
Olağanüstü durum planında kullanılacak yöntemler ve izlenecek
yollar olabildiğince günlük rutin uygulamalara benzer olmalıdır.
Böylece sorumlu sağlık personelinin alışkanlıklarından yararlanma
gibi planın uygulanabilirliği artar.
Toplumun eğitimi ve medyanın kullanılması, kayıtsızlıkları ortadan
kaldırabilmek için en etkin yollardan bir tanesidir. Bu eğitimin
içeriği;
- Eğitimin amacı,
- Yetki dağılımı ve sınırları,
- İletişim,
- Elde edilecek yeni kaynakların nasıl ve kimin tarafından karşılanacağı,
- Uygulama özellikleri.
- Olağanüstü durumlara yönelik toplum eğitim planları basamakları
- 1. Toplumsal risklerin ve olası zararların tanımlanması,
- 2. Toplumsal profilin çıkarılması,
- 3. Hedef kitlenin belirlenmesi,
- 4. Eğitim içindeki etkinliklerin belirlenmesi,
- 5. Planlama ekibinin organizasyonu,
- 6. Toplumun bilgi gereksinimlerinin belirlenmesi,
- 7. Bilgi aktarım kaynaklarının ve yollarının belirlenmesi,
- 8. Eğitim programının oluşturulması,
- 9. Finans ve kaynak gereksinimlerinin belirlenmesi,
- 10.Tüm başlıkların birlikte değerlendirilmesi,
- 11.Eğitim planının uygulamaya konulması,
- 12.Değerlendirme ve yeniden gözden geçirme.
EŞGÜDÜM
Ekip içi ve dışı eşgüdüm afet döneminde hizmetlerin başarı ile
yürütülmesinde son derece önemlidir.
Genel bir kural olarak özellikle yaralı sayısı 120’yi geçince kurumlar
arası eşgüdüm bir zorunluluk haline gelmektedir. Farklı durumlarda
uygulanabilecek bir plan hazırlanırken kurumlar arası eşgüdüme
dikkat edilmelidir.
RAPOR VERME
Bir felakette uygulanan planda ara değişiklikleri yapabilmek,
ekipleri uygun yerlere göndermek, eldeki kaynakları uygun
biçimde dağıtabilmek için sürekli bilgi toplamak gereklidir.
Felaketin genişliği ve şiddetine göre saat başı bilgilenmek
gerekebilir.
BÜTÇELEME
Felaket döneminde olası güçlüklerden ve zaman yitirilmesinden
sakınmak için gerekli kararlar kırım öncesi alınmış olmalı, kaynaklar
ve araç – gereç hazır bulundurulmalıdır. Böyle bir durumda bu
kaynakların uzun süre kullanılmadan durması özellikle gelişmekte
olan ülkelerde sorun yaratmaktadır. Böyle bir durumun aşılması için
başka amaçlar için ayrılmış kaynakların felaket anında ivedilikle
felakette kullanılması için işleyecek kurallar konmalıdır.
Parasal kaynakların yetersizliği nedeni ile olağanüstü durumlara
karşı planlama yapılırken olabildiğince tutumlu davranmalı ve
önceliklere uygun harcamalar yapılmalıdır. Özellikle eğitim,
malzeme ve personel konusunda oldukça esnek davranılmalıdır.
SAĞLIK DURUMU DEĞERLENDİRMESİ
Olağanüstü durum ortaya çıktıktan sonra bir taraftan
acil tıbbi yardım yapılırken diğer taraftan hayatta
kalanlar felaket bölgesinde veya bölge dışında geçici
yerleşim yerlerinde yaşamını sürdürmeye devam
etmektedirler.
Geçici yerleşim yerlerindeki toplumun veya göçmen
olarak gelenlerin sağlık durumlarının hızlı bir şekilde
Değerlendirilmesi gerekmektedir.
Değerlendirme için toplanması gereken bilgiler ;
Demografik Özellikler: Acil sağlık yardımı planlamak,
ilaç, besin, araç – gereç gibi yardım malzemesini
sağlamak, daha sonraki dönemlerde ölüm, yaralanma ve
hastalık hızları ile ilgili tahminleri yapabilmek, risk
gruplarını belirleyebilmek için toplumun demografik
özellikleri bilinmelidir.
Toplam Nüfus
Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısı
Risk grupları ve toplam sayısı
Ortalama aile büyüklüğü
Daha Önceki Sağlık Durumu: Sağlık hizmetlerinin
planlanmasında, toplumun daha önceki sağlık durumu ile
ilgili bilgi gereklidir.
Daha önceki temel sağlık sorunları
Daha önceki sağlık hizmeti kaynakları
Önemli sağlık inançları, alışkanlıkları
Daha önceki koruyucu sağlık hizmetlerinin niteliği
Beslenme Durumu: Gerekli yardım ve beslenme
programının planlanması için hızlı bir şekilde bilgi
toplanmalıdır.
0 – 4 yaşta kilo kaybı prevalansı
Daha önceki beslenme durumu
Vitamin – mineral eksikliği prevalansı
Mortalite Ölçütleri: Mortalite verileri sağlık durumundaki
iyileşme ve kötüleşmenin temel göstergesidir.
Kaba Ölüm Hızı,
Yaşa Özel Ölüm Hızları,
Nedene Özel Ölüm Hızı,
Olgu Fatalite Hızı
Morbitide Ölçütleri: Koruyucu ve iyileştirici sağlık
hizmetlerinin planlanması, gerekli tıbbi malzemenin
belirlenmesi ve personel eğitimi için hastalıklar ile ilgili
bilgilere gereksinim vardır. Toplumda sık görülen
hastalıklar ile ilgili insidans ve prevalans hızlarının
bilinmesi gerekir.
Günlük veya haftalık sürveyans gereklidir.
Sık karşılaşılan sorunlar: İshal, malnutrisyon vb.
Potansiyel salgın hastalıklar: Kolera , sıtma vb.
Sağlık hizmeti kullanımı ile ilgili bilgiler: Poliklinik sayısı vb.
Tıbbi Gereksinimlerin Belirlenmesi ve Yardımların Organizasyonu
Yardımın Amacına Ulaşmasını Engelleyen Nedenler
1. Bölgenin ve yaşayan insanların özelliklerinin ve olağanüstü
durumun boyutlarının bilinmemesi, yeterli değerlendirmenin
yapılmaması,
2.Erken dönem gereksinimlerin bilinmemesi, iyi bir planlama
ve organizasyonun yapılmaması ve bu amaçla yerel
yöneticilerle iletişim kurulamaması,
3.Gereksinimler ve öncelikler dikkate alınmadan olabildiğince
kısa sürede ve fazla yardımın bölgeye gönderilmeye çalışılması,
4.Yardım miktarından daha önemli dağıtım organizasyonunun iyi yapılmaması,
5.Yardımların belirlenmesi, hazırlanması ve gönderilmesinde belli uluslararası standartlara dikkat edilmemesi;
Olağanüstü Durumlarda Gereksinimlerin Belirlenmesi
Olağanüstü durumlarda yapılacak girişimlerde temel amaç
mortalite ve morbiditenin azaltılmasıdır.
• Olağanüstü durumdan sonraki ilk bir hafta, acil tıbbi
müdahaleler ve koruyucu sağlık hizmetlerine yönelik ilaç ve
tıbbi malzeme gereksinimi vardır.
• Olağanüstü durumun ilk haftası sonrasında, sanitasyon
malzemesi, gıda, giysi, inşaat araç ve gereçleri gibi
yardımlara gereksinim vardır.
Gereksinimler belirlenirken;
- Öncelikler saptanmalıdır,
- Eldeki kaynaklar ve etkinlikleri değerlendirilmelidir,
- Eldeki kaynakların önceliklere göre hızlı ve etkin kullanım amacı ile planlama yapılmalıdır,
- Uygulamaya ancak iyi bir planlamadan sonra geçilmelidir,
- Her uygulama, yapılacak değerlendirmelerle yeniden ele alınmalıdır.
ULUSLARARASI STANDART
Kırmızı ambalaj : Gıda,
Mavi ambalaj : Giysi, ev araç ve gereci,
Yeşil ambalaj : Tıbbi malzeme ve ilaç (ilacın son kullanım tarihi
belirtilmeli)
Etiketlendirme: Ambalaj etiketleri İngilizce olmalıdır. Alıcı ve
gönderici hakkında ayrıntılı bilgiler içermelidir.
Boyutu: Bir kişinin taşıyabileceği büyüklük ve ağırlıkta
olmalıdır.
OLAĞANÜSTÜ DURUMLARDA ÇEVRE SAĞLIĞI
Felaketler çevre koşullarında önemli bozulmalara yol açarlar. Bu
bozulma felaketin şiddetine göre değişmektedir. Özellikle enerji,
ulaşım, gıda üretim ve dağıtımı, su şebekesi gibi yaşamsal çevre
sağlığı hizmetleri kısmen veya tamamen bozulabilir. Vektör üreme
alanları artabilir.
Çevre sağlığı hizmetlerinde özellikle dikkat edilmesi gereken noktalar
1. Yeterli kadar barınak,
2. Yeterli miktarda ve kolay elde edilebilir nitelikte su,
3. Atıkların zararsız hale getirilmesi,
4.Gıda stoklarının kontaminasyona karşı korunması,
5. Bireylerin vektör kaynaklı hastalıklara karşı, vektör kontrolü
yöntemleri ve kemoprofilaksi yolu ile korunması,
Olağanüstü Durumlar İçin Çevre Sağlığı Acil Çalışma
Planı Geliştirme
- Örgütsel Kaynakların Tanımlanması
- Eksiklik ve Zayıf Yönlerin Analizi
- Kaynak Sağlanması
- Personelin Korunması
- Destek ve Donanım Envanteri
- Eşgüdüm Anlaşması
- Acil Önlemlerin Kesin Olarak Belirlenmesi
- İyileşme Önlemlerini Belirleme
- Yeteneklerin Geliştirtmesi
OLAĞANÜSTÜ DURUMLARDA RİSK GRUPLARI
- Yalnız çocuklar,
- Travmaya maruz kalmış çocuklar,
- Yalnız genç kadınlar,
- İzole kadınlar,
- Fiziksel engelli olanlar,
- Psikolojik engelli olanlar,
- Yalnız yaşlılar,
- Destekten yoksun aile reisleri,
- İşkence ya da şiddet kurbanları,
- Sosyal ve etnik azınlıklar, mülteciler
Kilit Noktaları :
- Risk gruplarına verilecek hizmetler toplum tabanlı olmalıdır,
- Risk gruplarına yönelik hizmetler kendi kapasitelerini geliştirmeyi de içermelidir.
- Risk gruplarının izolasyonundan kaçınılmalıdır.
- Kişilerin nakledilmeleri gerektiğinde risk gruplarına öncelik verilmelidir.
OLAĞANÜSTÜ DURUMLARDA BESLENME
Beslenme olağan dışı koşullarda hemen el atılması gereken
konulardan biridir.
Gıda Yardımlarının Gruplandırılması :
1. Temel Besinler :
- Tahıllar,
- Yağlar,
- Proteinden zengin sebzeler,
- Konserve et ve balık,
- Şeker,
- Tuz.
2. Ek Besinler:
- Taze sebze ve meyve
- Taze et ve balık
Olağanüstü Durumlarda Beslenmeye Bağlı Ortaya Çıkan Sorunlar :
- Malnütrisyon,
- Anemi,
- Skorbüt,
- Kseroftalmi .
SAĞLIK EKİPLERİNİN GÖREVLERİ
Bir felaket durumunda sağlık ekibinin görevleri şunlardır;
1. İlkyardım,
2. Acil tedavi,
3. Yaralı taşımak,
4. Hasta göndermek,
Triyaj ve Triyaj Sınıflaması
Triyaj: Yaralı veya hastaların yaralanmalarının ciddiyetine
göre sınıflandırılması ve tedavi önceliklerinin
belirlenmesidir.
Triyajın amacı: Sınıflamada tüm olanakları sadece
ulaşılan yaralıya sunmak değil, eldeki olanakların
tümünü en çok yaşam kurtarmak ve sakatlığı önlemek
için tıbbi gereksinimlere göre yönlendirmek ve
paylaşmaktır.
Taşımada ;
Birinci öncelikli hastalar: Kırmızı işaretli hastalardır. Hemen
hastaneye sevk edilmeleri gerekir.
- Şiddetli kanaması olan hastalar,
- Ağır göğüs veya karın yaralanmaları olan hastalar,
- Şok veya şok tehdidi olan hastalar,
- Geniş ve komplike yaraları olan hastalar,
- Pnömotoraksı olan hastalar,
- Ağır kafa travması ve bilinç kaybı olan hastalar,
- Kardiyak arrest geçiren hastalar,
- Durumu ağırlaştıran ciddi sorunu olan hastalar
İkinci öncelikli hastalar: Sarı işaretli hastalar olup,
hastaneye sevk için birinci öncelikli hastaları
bekleyebilecek durumdadırlar.
- Komplikasyonsuz yanıkları olan hastalar,
- Spinal yaralanmaları olan hastalar,
- Sırt yaralanmamaları olan hastalar,
- Göz yaralanmaları olan hastalar,
- Stabil batın yaralanmaları olan hastalar,
- Müdahale edildiğinde kanaması durdurulan hastalar,
- Birden fazla kırıkları olan hastalar,
Üçüncü öncelikli hastalar: Yeşil renkle işaretlenmiş
hastalardır. Bekleyebilecek durumdaki hastaları
kapsamaktadır.
- Basit kapalı kırığı olan hastalar,
- Önemsiz yaraları olan hastalar,
- Psikolojik olarak etkilenmiş ancak ciddi yaraları olmayan hastalar.
Dördüncü öncelikli hastalar: Siyah renkle işaretlenmiş
hastalardır. Ölüler veya kurtarılamayacak hastaları
kapsamaktadır.
Kaynakça: Yard. Doç. Dr. Suphi Vehid
